"O fasıklar ki, Allaha verdikleri sözü bozar, Allah’ın akrabalar ve mü’minler riayet edilmesini emrettiği bağları keser ve yeryüzünde fesat çıkarırlar."(Bakara suresi:27)
Fısk, hakdan udul, ayrılmak, hadden tecavüz, hayat-ı ebediyeden çıkıp terk etmektir. Fıskın menşei, kuvve-i akliye, kuvve-i gazabiye, kuvve-i şeheviye denilen üç kuvvetin ifrat ve tefritinden neş'et eder. ( ışârâtü'l-ı'câz)
Öyleyse ışârâtü'l-ı'câz'dan "kuvve-i akliye, kuvve-i gazabiye
, kuvve-i şeheviye " kuvvlerinin "ifrat,tefrit ve vasat" mertebelerini inceleyelim.
Tagayyür, inkılâp ve felâketlere mâruz ve muhtaç şu insan bedeninde iskân edilen ruhun yaşayabilmesi için üç kuvvet ihdas edilmiştir. Bu kuvvetlerin,
· Birincisi, menfaatleri celp ve cezb için kuvve-i şeheviye-i behimiye,
· ıkincisi, zararlı şeyleri def için kuvve-i sebuiye-i gadabiye,
· Üçüncüsü, nef' ve zararı, iyi ve kötüyü birbirinden temyiz için kuvve-i akliye-i melekiyedir.
Lâkin, insandaki bu kuvvetlere şeriatça bir had ve bir nihayet tayin edilmişse de, fıtraten tayin edilmemiş olduğundan, bu kuvvetlerin herbirisi,
· tefrit,
· vasat,
· ifrat namıyla üç mertebeye ayrılırlar.
Meselâ,kuvve-i şeheviyenin
· tefrit mertebesi humuddur ki, ne helâle ve ne de harama şehveti,iştihası yoktur.
· ıfrat mertebesi fücurdur ki, namusları ve ırzları pâyimal etmek iştihasında olur.
· Vasat mertebesi ise iffettir ki, helâline şehveti var, harama yoktur.
Ve keza, kuvve-i gadabiyenin
· tefrit mertebesi, cebanettir ki korkulmayan şeylerden bile korkar.
· ıfrat mertebesi tehevvürdür ki, ne maddî ve ne mânevî hiçbir şeyden korkmaz. Bütün istibdadlar, tahakkümler, zulümler bu mertebenin mahsulüdür.
· Vasat mertebesi ise şecaattir ki, hukuk-u diniye ve dünyeviyesi için canını feda eder, meşru olmayan şeylere karışmaz.
Ve keza, kuvve-i akliyenin
· tefrit mertebesi gabâvettir ki, hiçbir şeyden haberi olmaz.
· ıfrat mertebesi cerbezedir ki, hakkı bâtıl, bâtılı hak suretinde gösterecek kadar aldatıcı bir zekâya malik olur.
· Vasat mertebesi ise hikmettir ki, hakkı hak bilir, imtisal eder; bâtılı bâtıl bilir, içtinap eder.
Hülâsa: şu dokuz mertebenin altısı zulümdür(humud,fücur,cebanet,tehevvür,gabâvet,cerbeze), üçü adl ve adalettir( iffet,şecaat,hikmet). Sırat-ı müstakimden murad, şu üç mertebedir.( iffet,şecaat,hikmet). ( ışârâtü'l-ı'câz)